حسن سبیلان اردستانی

اعظم مرادی فروتن – کارشناس ارشد مطالعات زنان

یکی از مباحثی که از دغدغه های  فمینیست ها محسوب می شود بحث نفوذ و تاثیر زنان در حرفه ژورنالیسم می باشد. مطالعات انجام شده در این زمینه غالبا متاثر از دو تئوری ژورنالیسم جنسیت زده[1] و سقف شیشه ای[2] در ژورنالیسم می باشد. اندیشمندان حوزه رسانه معتقدند که ژورنالیسم با تعیین محدوده و موقعیت مشخص برای زنان و مردان ژورنالیسم، بوضوح جنسیتی می باشد. موضوعاتی نظیر اینکه جنسیت ژورنالیست ها چه تاثیری در جایگاه و پست آنان در محیط کاری دارد و یا اینکه دستورعمل های کاری آنان و وظایف و موضوعات محول شده بر آنان چقدر متاثر از جنسیتشان می باشد، از مواردی می باشد که در مطالعاتی که درزمینه زنان و ژورنالیسم صورت گرفته، مورد توجه و بحث قرار گرفته است. در این مقاله بر اساس دو تئوری ذکر شده سعی شده است که به سوالاتی نظیر اینکه فعالیت زنان ژورنالیست عمدتا حول محور چه موضوعات و اخباری می باشد ؟ این مسئله چقدر متاثر از جنسیت آنان می باشد؟ سقف شیشه ای چیست و چه تاثیری بر زنان در حرفه ژرونالیست گزارده است؟ خواهیم پرداخت.

جنسیت و ژورنالیسم

ژورنالیسم یک حرفه جنسیت زده ای می باشد که بدون درنظر گرفتن قدرت جنسیت قابل درک نمی باشد. تفاوت های موجود در هویت جنسیتی علی رغم فشارها و قواعد سازمانی و کاری بر محتوا خبر تاثیر می گذارد. (Lont, 1995) درواقع قبل از اینکه یک اتفاق و موضوع تبدیل به خبر رسانه ای بشود، از یکسری فیلترها و مراحل توسط ژورنالیست ها می گذرد که عملکرد همین ژورنالیست ها متاثر از هویت جنسیتی شان می باشد، لذا اخبار تولیدی از تاثیرات جنسیت در امان نخواهند بود (James and Drakich, 1993:286) .

 خانم گیت در تحقیقات خود به این نتیجه رسیده است که چون زنان دارای ” تجربه، نگرش و انتظارات ” متفاوتی می باشند، لذا در اتاق خبر نیز عملکرد متفاوتی دارند. (Volčič ، 2008)

پیر[3] و لاگفرن[4] هر کدام به یکسری از تفاوت های موجود در زنان و مردان ژورنالیست که مربوط به تفاوتهای نحوه گزینش و ارائه اخبار توسط آنان می باشد، اشاره کردند. پیر و لاگفرن این تفاوتها را بر اساس احساس و ادراک آنان بررسی نموده اند. جدول شماره 1 به ابعاد ادراکی زنان و مردان ژورنالیست که بر کار ژورنالیستی آنان تاثیرگذار بوده اشاره می نماید.

ویژگی های استخراج شده برای زنان ژورنالیست همان ویژگی هایی است که زنان طی جامعه پذیری زنانه خود از اوان کودکی دریافت و نهادینه می کنند. صفاتی چون عاطفی و احساسی بودن، صمیمیت و همدلی، اخلاق مراقبت و رعایت و گرایش به همکاری و معاونت که بعنوان ویژگیهای زنانه در جامعه شناخته می شوند. و در مقابل صفات مردانه ای چون عقلانیت، رقابت و فردگرایی و رعایت ضوابط از ویژگی های مردان ژورنالیست می باشد. در ادامه توضیحات بیشتری راجع به اخبار نرم و سخت و رابطه آنان با زنان و مردان ژورنالیست می پردازیم.

(Djerf-Pierre and Lofgren-Nilsson, 2004:82)

زنان ژورنالیست  و اخبار نرم

در دهه 1950 هنوز تفکر کمال و برتری مرد بر زن رایج بود. این موضوع از طریق تفاوتهای مبتنی بر جنسیت در موقعیت و محدوده کاری زنان و مردان در ژورنالیسم دنبال می شد. خانه داری، بچه داری و روابط عشقی با یک جایگاه نازل جز قلمرو زنان شدند. اما موقعیت های بالا دست چون سیاست، اقتصاد و امور جهانی جز قلمرو مردان شدند. زنان ژورنالیسم متقدم که به زبان های خارجی تسلط داشتند، جهت کار ترجمه به روزنامه های خارجی معرفی شدند و حول محور خبرهای رسوایی های جنسی و جرایم پرداختند. از دیگر کارهایی که زنان به آن پرداختند نوشتن داستانهای خیالی بود. هنگامیکه صفحات مخصوص زنان تولید شدند، زنان ژورنالیسم محتوای آن صفحات را آماده کردند که شامل مواردی مانند خانه داری، بچه داری و اداره منزل، مصرف کالاها و تبلیغات تجاری و امور مربوط به حقوق زنان بود. اما سایر امور ژورنالیسم تحت اختیار مردان بود بخصوص اخبار حوزه تجارت، سیاست و روابط بین الملل که در جنگ جهانی اول اهمیت بسیاری پیدا کرده بود. (Monika، 2007)

از اواسط دهه 1960 در تفکیک های جنسیتی کمی شکاف و رخنه ایجاد شد ولی هنوز سلسله مراتب در ژورنالیسم و اتاق خبر حاکم بود. در تلویزیون همه میزهای مدیریتی و اعتبار و احترام کاملا از آن مردان بود و زنان نیز تنها به بایگانی و طبقه بندی گزارش ها می پرداختند.(Ross، 2004)

در دهه 1970 دغدغه های اجتماعی مانند آموزش، سلامت و مراقبتهای مربوط به زیبایی و جوانی و مصرف کالاها در روزنامه ها مانند تلویزیون و رادیو مورد بحث و توجه قرار گرفت. این موضوعات بعنوان زمینه های مرسوم برای فعالیت زنان ژورنالیسم پدیدار گردید. همه ی آنها تقریبا در یک دسته جای گرفتند و  برچسب “اخبار نرم[5]” بر آنها زده شد. در روزنامه ها، مردان بیشتر به اخبار مربوط به ورزش، تجارت، سیاست و امور بین المللی پرداختند که همه ی این ها ” اخبار سخت[6]” نام گرفتند.  بطور کلی موضوعات اجتماعی و امور مصرفی غالبا در قلمرو زنان ژورنالیسم بودند. این الگوی طبقه بندی های جنسیتی در رادیو و تلویزیون هم مورد استفاده قرار می گرفت.   Lofgren) &Pierre ، 2004  : (87

سبک ژورنالیسم زنانه

گیل[7] در تحقیقات خود به بررسی تفاوتهای زنان و مردان ژورنالیست در انجام امور خبر و تدوین آن پرداخته است. وی معتقد است که زنان از روش معاصر و جدید و مردان از روش قدیمی و سنتی برای گزینش و تدوین اخبار استفاده می نمایند. در جدول زیر به تفاوتهای این دو سبک متفاوت پرداخته ایم.

(Gill, 2007:134)

گیل معتقد است که سبک معاصر که متعلق به زنان ژورنالیست می باشد و مبتنی بر احساسات و سرگرمی می باشد با اخبار نرم بیشتر از اخبار سخت سازگار می باشد و سبک قدیمی که با عقلانیت و عرصه عمومی سازگار برای مردان ژورنالیسم با اهمیت می باشد. (Gill, 2007:134)

سقف شیشه ای و زنان ژورنالیسم

مطالعات انجام شده نشان می دهد “سقف شیشه ای” بسیاری از زنان را از بالا رفتن بسوی مناصب مدیریتی و راهبردی باز می دارد. “سقف شیشه ای” نگرش ها و تعصب های منفی است که مانع از آن می شود که زنان و گروه های اقلیت ورای یک سطح خاص در سلسله مراتب سازمانی بروند. (صفری و فروغی، 1389)

تحقیقات در رابطه با پدیده “سقف شیشه ای” نشان می دهند که دو دسته عوامل اجتماعی از پیشرفت شغلی زنان جلوگیری می کند. اولین دسته مربوط به مسئولیت های خانوادگی زنان می باشد. پاسخ شفاف به این موضوع با قوانین اجتماعی یک کشور مرتبط می باشد. قوانینی شامل وظایف پدری و مادری، نگهداری کودکان و سالمندان که غالبا از وظایف زنانه محسوب می شوند. دومین دسته مرتبط با پیش فرض های مردان نسبت به توانمندی ها و قابلیت های زنان در امور مدیریتی می باشد.

الری[8] و ایکویکس[9] معتقدند که کلیشه های جنسیتی بر اساس دونگرش هستند. کلیشه های جنسیتی کار و پیش فرض هایی که در رابطه با نقش اجتماعی هریک از دو جنس زن و مرد وجود دارد. کلیشه های جنسیتی کار برمی گردد به عقیده مدیران مرد که براین باورند که زنان بخاطر جنسیتشان از عهده کارهای مدیریتی برنمی آیند. از طرف دیگر پیش فرض های نقش های اجتماعی محول شده بر زنان که بیشتر مربوط به عرصه خصوصی (خانه) می شود و توانمندیهای کاری آنان را دست کم می گیرد، سبب بازتولید کلیشه های جنسیتی کار می گردد (O’Leary & Ickovics, 1992: 10-11).

طبق تحقیقات، به نظر می رسد که تقریبا برای زنان غیرممکن است که به پست های بالا دست و مدیریتی در ژورنالیسم دست یابند. در واقع زنان ژورنالیسم، با “سقف شیشه ای” در این حرفه بخصوص در روزنامه ها روبه رو هستند. بعنوان مثال در فنلاند 31 روزنامه وجود دارد که تنها دو روزنامه دارای مدیر و سردبیر زن می باشند. در این حرفه، تعادل جنسیتی یک وهم و خیال باطل می باشد. (Krijnen & others ،  2011: 203)

نتایج یک تحقیق در فنلاند نشان می دهد که بیشتر از نیمی از مردان ژورنالیست اعلام کردند که در پنج سال اول کارشان به پست های مدیریتی دست یافته اند در حالیکه این موضوع در تعداد بسیار اندکی از زنان اتفاق افتاده است. زنان مدیر در حرفه ژورنالیسم بدلیل عدم وجود همکاران زن در این رده شغلی، احساس تنهایی و ایزوله شدن می کنند. (همان، 213)

طبق کلیشه های جنسیتی سنتی، از زنان ژورنالیسم انتظار می رود که تنها یک مهارت اجتماعی خوب در حرفه شان داشته باشند و نه علاقه زیاد به ارتقاء شغلی. زنان بعنوان یک گزینه برای احراز پست های مدیریتی مورد توجه قرار نمی گیرند.

نتیجه گیری

نگاه فمینیستی، ژورنالیسم را از دو منظر نقد می کند. یکی جنسیت زدگی حرفه ژورنالیسم و دیگری وجود سقف شیشه ای در ارتقائ شغلی و جایگاه شغلی زنان در این حرفه می باشد. بطور کلی برای زنان و مردان ژورنالیسم محدوده و موقیعت مشخص مبتنی بر جنسیت و کلیشه های جنسیتی، تعریف شده است. زنان که طی جامعه پذیری زنانه صفاتی چون عاطفی و احساسی بودن را در خود نهادینه می کنند در حرفه ژورنالیسم وظایف و فعالیت های محول شده ای را دنبال می کنند که با این صفات سازگاز باشند. درواقع فعالیتها و اخباری حول محور آموزش، سلامت و زیبایی، بچه داری و خانه داری (اخبرا نرم) از وظایف زنان در ژورنالیسم بشمار می رود و در مقابل اخباری چون تجارت و سیاست (اخبار سخت) متناسب با مردان ژورنالیست محسوب می گردد. از مباحث دیگر جایگاه زنان در رده های بالادستی و مدیریتی در حرفه ژورنالیسم می باشد که باید گفت کلیشه های جنسیتی و پیش فرض های راج در رابطه با ناتوانی زنان در امور مدیریتی بسان یک “سقف شیشه ای” راه را برای پیشرفت و ارتقاء زنان ژورنالیسم بسته است و جایگاه مدیریتی در این حرفه غالبا در اختیار و سلطه مردان قرار دارد و زنان در رده های پایین تر مشغول به فعالیت می باشند.

منابع:

1-   علی صفری و معین فروغی ابری، سقف شیشهای و راههای شستن آن ک برای زنان در ایران، نشریه تدبیر، شماره 217  ،خرداد  89.

2-    Lont, c.(1995), women and media: content, careers, ad criticism. Belmont, ca: wadsworth publishing co.

3-    James, d. And drakich, j. (1993), “understanding gender differences in amount of talk: a critical review of research.” In gender and conversational interaction.  Ed. D. Tannen. New york: oxford university press. 281-312.

4-    Zala volčič. Media, identity, and gender: tracking feminist media and journalism theories and methodologies, centre for critical and cultural studies, university of queensland, australia. Medij. Istraž. (god. 14, br. 1) 2008. (5-20)

5-    Djerf-pierre, m. And lofgren-nilsson, m. (2004), “gender-typing in the newsroom: the feminisation of swedish television news production, 1958-2000.”In gender and newsroom cultures: identities at work. Ed. M. De bruin and k. Ross. Cresskill: hampton press. 81-106.

6-    Karen ross (eds): identities at work: gender and professionalism in media organizations. Hampton press, 2004.

7-    Monika d. p., the gender of journalism, the structure and logic of the field in the twentieth century, nordicom review, jubilee issue 2007, pp. 81-104.

8-    Gill, R. (2007), Gender and the Media. Cambridge: Malden Polity Press. Gauntlett, D. (2002), Media, Gender and Identity: An Introduction. London; New York: Routledge.

9-    O’Leary V. & J. Ickovics (1992). Cracking the glass ceiling: Overcoming isolation and  alienation. In U. Sekaran and F. Leang (Eds.) Womanpower: Managing in times of demographic turbulence. (pp. 7-30). Newbury Park, CA: Sage.

10-                                                                                                                                                                                                                                                                                                  Tonny K., Claudia A., Sofie V. B., Gendered Transformations: Theory and Practices on Gender and Media, Intellect Books, 2011 – Social Science – 239 pages