حسن سبیلان اردستانی

کارکردهای شبکه تلگرام و نگاه فقهی به فیلتر آن

مقدمه

آیه 58 سوره احزاب، محکم‌ترین سند فقهی در خصوص فیلترینگ می‌باشد به تعبیر دیگر اگر قرآن، حدیث، رویه ائمه اطهار و عقل و حتی اجماع [اکثریت] در نظر گرفته شود قرآن سند محکم‌تری به نسبت موارد سه گانه برشمرده شده است. خداوند در این آییه می‌فرماید: «وَالَّذِینَ یُؤْذُونَ الْمُؤْمِنِینَ وَالْمُؤْمِنَاتِ بِغَیْرِ مَا اکْتَسَبُوا فَقَدِ احْتَمَلُوا بُهْتَانًا وَإِثْمًا مُبِینًا» و آنان که مردان و زنان با ایمان را به خاطر کـاری کـه انجام نداده‌اند آزار می‌دهند، بار بهتان و گناه آشکاری را به دوش کشیده‌اند. این آیه در خصوص شبکه اجتماعی تلگرام حکایت از آن دارد که شهروندان یا استفاده کننده‌ها از شبکه تلگرام که عملی در خصوص منکر به معنای عام انجام نداده‌اند و زندگیشان نیز به این شبکه اجتماعی [شخصی، علمی، اقتصادی و غیره] وابسته است با فیلترینگ دچار محرومیت و یا سختی می‌گردند.

نگاه فقهی به فیلتر تلگرام، راهگشای خیلی از توجیهاتی است که به نام دین یا شائبه دین مطرح می‌شود در صورتی که فاقد هرگونه استدلال و پایه و اساس فقهی و دینی است. به این منظور در این مطلب ابتدا کارکردهای تلگرام بر شمرده می‌شود و سپس احکام فقهی موجود در خصوص فیلتر بررسی می‌شود تا مشخص شود که آیا موارد فقهی فیلتر در مورد شبکه اجتماعی تلگرام نیز صادق است یا خیر.

کارکردهای تلگرام

هرچند تاکنون در خصوص میزان استفاده از محتوای تلگرام و میزان استفاده از آن تحقیق جامع و کاملی انجام نشده است [در صورتی که دادگاه رسانه و فرهنگ باید این تحقیق را انجام می‌داد و نتایج را منتشر می‌ساخت] اما می‌توان بر اساس مطالب موجود در سایت‌های اینترنتی موارد ذیل را که مورد استفاده شهروندان از تلگرام می‌باشد استخراج کرد.

1- اطلاع رسانی خبری

2- اطلاع رسانی خانوادگی و شخصی

3- تبلیغات [سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و به خصوص اقتصادی]

4- شبکه ارتباطی بین فردی و گروهی

5- آرشیو اطلاعات [علمی، کاری و شخصی]

6- صفحه شخصی یا شرکتی

7- موسیقی

8- تفریح و سرگرمی

9- آموزش [در تمامی حوزه‌ها]

10 ابزار ارتباطی حوزه عمومی [فارغ از حاکمیت]

به این ترتیب ملاحظه می‌شود که غالب کانال‌ها و گروه‌های شبکه اجتماعی تلگرام از نوع اجتماعی و اقتصادی است و به ندرت می‌توان کانال یا گروهی را پیدا کرد که در آن نشر مطالب خلاف انتظار یا همان منکر وجود داشته باشد.

نکته دوم این است که شبکه اجتماعی تلگرام یک نوع «دیتا مسنجر» یا «پیام رسان» است و لذا امکان جستجو برای هیچکس در این شبکه وجود ندارد به تعبیر دیگر افرادی که بخواهند از این ابزار ارتباطی برای منکر استفاده کنند چون امکان جستجو برای شهروندان وجود ندارد امکان تحقق ندارد اگر به تصادف نیز کانالی نا مربوط پیدا شود با راستی آزمایی مشخص می‌شود که این کانال زمان کوتاهی ساخته شده و تمامی اطلاعاتش اعم از تعداد عضو و میزان تماشای مطالب کذب محض است.

دلایل فقهی فیلتر

برای فیلتر کردن دو دلیل فقهی ساده بیشتر وجود ندارد.

1- محتوای ظاله

2- نشر منکر (محب الرحمان 1394: 52)

منظور از محتوای ظاله مطالبی است که در دین اسلام قبیح شمرده شده است مانند تهمت به خداوند و پیامبر او، این موارد به قدری ناچیز در مقابل تنوع و تکثر کارکردها و محتوای تلگرام بوده که فاقد مخاطب و استفاده کننده است و چون تلگرام امکان جستجو نیز ندارد به غیر از تعداد اعضای یک کانال یا گروه خاص، دیگر شهروندان در معرض آن قرار نمی‌گیرند که آن هم با رصد پلیس فتا قابل پیگیری است و نیاز به فیلترینگ تلگرام ندارد.

دومین استدلال فقهی «نهی از منکر» می‌باشد هرچه جستجو شود هیچ گروه یا کانالی در تلگرام با گستره وسیع به اشاعه منکر نمی‌پردازد منکر را اگر به لحو و لعب ترجمه نماییم باید یادآور شد که گروه‌ها و کانال‌های پرمخاطب برای دوری جستن از برخورد قانونی با آنها به این سمت نمی‌روند و گروه‌های خارجی نیز تاکنون برای از را به در کردن ملت ایران وارد عرصه نشده‌اند به عبارت دیگر در جهان خارج از ایران، تمامی فعالیت‌ها سوداگرایانه [برای کسب پول] است و دلیلی ندارد شرکتی در خارج از ایران که نمی‌تواند محصولات خود را به ایران صادر نماید برای فروش محصولات لحو و لعب در ایران تبلیغ منکرنماید.

مثال میزان منکر در شبکه تلگرام، به مانند میزان منکر در خودروها است و آیا می‌توان با این استدلال که چون از خودرو برای لحو و لعب استفاده شده دیگر خودرویی  در معابر حرکت ننماید؟

نتیجه گیری

بر اساس آیه 58 سوره احزاب که متقن‌تر از دو استدلال 1- محتوای ظاله 2- نشر منکر می‌باشد: «وَالَّذِینَ یُؤْذُونَ الْمُؤْمِنِینَ وَالْمُؤْمِنَاتِ بِغَیْرِ مَا اکْتَسَبُوا فَقَدِ احْتَمَلُوا بُهْتَانًا وَإِثْمًا مُبِینًا» و آنان که مردان و زنان با ایمان را به خاطر کـاری کـه انجام نداده‌اند آزار می‌دهند، بار بهتان و گناه آشکاری را به دوش کشیده‌اند.

به این ترتیب چگونه وقتی 1- سال‌ها علم، دانش و اطلاعات شهروندان و شرکت‌ها 2- جمع آوری مخاطب یا مشتری 3- شبکه‌های مجازی بجای هزینه اقتصادی شبکه فیزیکی 4- ایجاد گروه‌ها طی فرایندی طولانی 5- منبع درآمد اقتصادی 6- ابزار تبلیغاتی رایگان [با جمع آوری مخاطب طی سال‌ها] برای مشاغل خرد 7- کسب اطلاعات و خبر از مبادی غیر دولتی و کاربردی 8- آموزش در تمامی امور زندگی 9- تنها ابزار ارتباطی حوزه عمومی 10- رصد کاستی‌ها و معایب جامعه و انتشار آنها و غیره که هیچکدام نه ظاله هستند و نه منکر، چگونه قاضی مسلمانی برخلاف آیه 58 سوره احزاب حکم به مجازات شهروندان بی تقصیر صادر کرده است.

چگونه می‌شود 40 میلیون شهروند را که فاقد خطا و گناه هستند را از فعالیت‌های عصر هزاره سوم  یعنی عصر ارتباطات و اطلاعات محروم ساخت و از همه بدتر تنها ابزار ارتباطی حوزه عمومی (سبیلان 1397.2.17) یک جامعه اسلامی تشیع اثنا عشری را از بین برد و باعث تضعیف حوزه عمومی یک کشوری شد که داعیه تشیع و برحق بودن دینی در جهان [اسلام ستیز] را دارد.

تصور می‌شود که فیلتر تلگرام علاوه بر اینکه از لحاظ فنآوری، اقتصادی، حقوق فطری، حقوق موضوعی، اخلاقی و علمی قابل قبول نمی‌باشد بلکه از لحاظ فقهی و دینی نیز مقبول نیست.

منابع:

سبیلان اردستانی حسن (1397.2.17) حوزه عمومی و تلگرام، روزنامه شرق صفحه اول

محب الرحمان محمدمهدی، ّ سیف الله صرامی، محب الرحمان محمدعلی (1394)پژوهشی درحکم فقیهی فیلر، فصلنامه علمی پژوهشی کاوشی نو در فقه، سال 22 شماره 4 زمستان صص 33-61

دکتر حسن سبیلان اردستانی

دکترای علوم ارتباطات